Παιδική Επιθετικότητα: Χτυπάει, Φωνάζει, Βρίζει

Τύποι Επιθετικότητας και Συμπεριφορών 

Λεκτική επιθετικότητα: φωνές, βρισιές, εκφοβισμός.

Η λεκτική επιθετικότητα είναι λιγότερο συχνή στα μικρά παιδιά (3-5 ετών) δεδομένου του γλωσσικού επιπέδου τους. Μπορεί όμως να εμφανιστεί με φωνές και εκρήξεις θυμού που συνήθως εκδηλώνονται όταν βιώσουν ματαίωση ή όταν δεν ικανοποιηθεί άμεσα η ανάγκη τους. 

Αλλες φορές μπορεί να εμφανιστεί μετά τη γέννηση του δεύτερου ή του επόμενου παιδιού, ειδικά όταν δεν έχει γίνει η ανάλογη προετοιμασία από τους γονείς για τον ερχομό του και τις αλλαγές που μοιραία θα προκύψουν.  

Όσον αφορά τη σχολική περίοδο, συνήθως η λεκτική επιθετικότητα απευθύνεται στον επόμενο ενήλικα που αποτελεί πρόσωπο αναφοράς για το παιδί, τον εκπαιδευτικό της τάξης. Ωστόσο πολύ συχνά οι βρισιές ή οι προσβολές βρίσκουν στόχο τους συμμαθητές του παιδιού, ιδίως αυτούς που δεν μπορούν πολύ εύκολα να αμυνθούν και έτσι σε ακραίες περιπτώσεις μετατρέπεται σε εκφοβισμό. 

Για τα μεγαλύτερα παιδιά που βρίσκονται στην προεφηβεία και την εφηβεία, η επιθετικότητα μπορεί να εκδηλωθεί σε ένα πιο οργανωμένο σύστημα και να εξελιχθεί ευκολότερα σε εκφοβισμό (bouling): απειλές, λεκτικές ύβρεις, υποτιμήσεις και προσβολές χρησιμοποιούνται με παντελή έλλειψη ενσυναίσθησης απέναντι στα θύματα. 

Γενικά η λεκτική επιθετικότητα ορίζεται και ερμηνεύεται πολύ διαφορετικά με βάση το εύρος ηλικιών και την ενδοοικογενειακή κατάσταση στην οποία μεγαλώνει το παιδί. 

Σωματική βία

Σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζεται σωματική βία. Τα παιδιά που δεν μπορούν καθόλου να ρυθμίσουν το συναισθημα τους επιτίθενται με χτυπήματα -σπρωξίματα, κλωτσιές, χαστούκια, μπουνιές η φτυσίματα- συνήθως συνοδευόμενα με φωνές και έντονη κινητικότητα. 

Στα πλαίσια δηλαδή της λεκτικής επιθετικότητας μπορεί να παρασυρθούν απ το συναίσθημα τους, να αρθεί η αναστολή του ελέγχου παρόρμησης και να προβούν σε τέτοιου είδους πράξεις. 

Επιθετικότητα στο σχολείο ή τον παιδικό

Ολοένα και περισσότερα περιστατικά περιγράφονται στο σχολείο από δασκάλες και εκπαιδευτικούς για εντάσεις και τσακωμούς μεταξύ των συμμαθητών. Οι αιτίες μπορεί να διαφέρουν από παιδί σε παιδί όπως και οι τρόποι εκδήλωσης των επιθετικών συμπεριφορών.

Είναι ανησυχητικό ότι αυξάνεται συνεχώς το ποσοστό των παιδιών μικρότερης ηλικίας που αδυνατούν να ελέγξουν τη συμπεριφορά τους. Θυμώνοντας μπορεί να “σηκώσουν χέρι”, να χειροδικήσουν και ακόμη χειρότερα να μην αντιληφθούν ότι αυτή η πράξη δεν επιτρέπεται. Σημαντικός παράγοντας αυτών των συμπεριφορών αποτελεί η σχέση που αναπτύσσεται εντός της οικογένειας και το πως λειτουργούν οι απαγορεύσεις, τα όρια από τη μία αλλά και πως διακινείται το συναίσθημα από την άλλη. 

Τα παιδιά που συνήθως ασκούν βία στο σχολείο ασκούν και στο σπίτι σε γονείς που δεν απαγόρευσαν έγκαιρα αυτή τη συμπεριφορά απέναντι τους.  

Αυτοτραυματισμός

Μέσα στις κατηγορίες βίαιων συμπεριφορών που ανησυχούν τους ειδικούς υπάρχει ο αυτοτραυματισμός, ο οποίος είναι και ο πιο ανησυχητικός τύπος επιθετικότητας. 

Ο αυτοτραυματισμός υποδηλώνει πλήρη αδυναμία ελέγχου και ρύθμισης του συναισθήματος, επί εδάφους έντονου θυμού ή καταθλιπτικής διάθεσης. 

Πολλές φορές, συναντάται σε παιδιά με νευροαναπτυξιακές διαταραχές και συνοδεύεται από χαμηλό νοητικό επίπεδο, καθότι το άτομο αδυνατεί να δομήσει τη σκέψη του και να εκφράσει λεκτικά τη δυσαρέσκεια του. Ετσι στρέφει προς τον εαυτό του τα πρωτογονα επιθετικά του ενστικτα. 

Σε ελάχιστες ψυχιατρικές περιπτώσεις ή αυτιστικού φάσματος ο αυτοτραυματισμός μπορεί να υποδηλώνει αυτοτιμωρία λόγω αλλοιωμένων/ άκαμπτων πεποιθήσεων σε σχέση με το αίσθημα ενοχής.  

Ανά ηλικία αλλάζει η συνειδητότητα της πράξης και συνήθως, στην προσχολική ηλικία, εμφανίζεται με:

-Χτυπήματα της κεφαλής και του προσώπου με τα χέρια ή προς το πάτωμα ή τον τοίχο. 

-Δαγκώματα χεριών και των δακτύλων

-Τράβηγμα μαλλιών

-Τράβηγμα αυτιών

-Πρόκληση εμέτου

-Τσιμπήματα στο σώμα.

Στην σχολική ηλικία είναι πιο σπάνιος, παρουσιάζεται πιο κεκαλυμμένα και εμφανίζεται συνήθως με:

-Κοψίματα

-Μπουνιές κλωτσιές στον τοίχο ή σε σκληρές επιφάνειες

-Τριχοτιλλομανία (τράβηγμα τριχών από το σώμα)

-Σε κάποιες περιπτώσεις νευροαναπτυξιακών διαταραχών εμφανίζονται επιπλέον δαγκώματα και χτυπήματα προς το σώμα.

Στην εφηβική ηλικία συναντάμε συχνά:

-Χαρακιές από αιχμηρά αντικείμενα 

-Κοψίματα

-Εγκαύματα

-Ακραία ονυχοφαγία 

-Χτυπήματα σε σκληρές επιφάνειες

Εφηβική επιθετικότητα: 

Στους εφήβους χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή η αναγνώριση της επιθετικότητας σε σχέση με τις συμπεριφορές που αναμένονται λόγω της συγκεκριμένης αναπτυξιακής ηλικίας. 

Χωρίζεται σε αυτοπροκαλούμενη και επιθετική συμπεριφορά προς τρίτους.

Στην πρώτη, το άτομο νιώθει την ανάγκη είτε να αυτοτιμωρηθεί, είτε να στρέψει την προσοχή πάνω του, είτε να ζητήσει βοήθεια με αποκλίνοντα τρόπο. 

Στη δεύτερη περίπτωση, η σοβαρότητα της κατάστασης κρίνεται από τη συχνότητα των πράξεων, το προφίλ προσωπικότητας και τις σχέσεις που επικρατούν εντός του οικογενειακού περιβάλλοντος. 

Μέσα από τις συνθήκες διαβίωσης του εφήβου προσδιορίζεται η συμπεριφορά του απέναντι στο κοινωνικό, φιλικό και οικογενειακό του περιβάλλον. 

Συνηθέστερη επιθετικότητα απευθύνεται στους γονείς, χρησιμοποιώντας μέσα λεκτικής ή σωματικής βίας. Ο έφηβος εναντιώνεται σε τέτοιο βαθμό που αδυνατεί να ελέγξει τη παρόρμηση του και γίνεται επιθετικός ή και παραβατικός προκειμένου να διοχετεύσει τον θυμό που βιώνει. 

Σε κάποιες περιπτώσεις γενικεύεται η συμπεριφορά αυτή σε εξωτερικά περιβάλλοντα μέσω παραβατικών και εναντιωματικών πράξεων, τις οποίες ο έφηβος ελαχιστοποιεί ή μεγιστοποιεί σύμφωνα με την στήριξη ή την βοήθεια που θα λάβει.

Η παραβατικότητα ξεκινάει από μικρές συμπεριφορές μη τήρησης κανόνων ή νόμων και μπορεί να φτάσει σε βαρύτατες ποινικές πράξεις όπως κλέψιμο, βανδαλισμό περιουσιών, βίαιο εκφοβισμό με σοβαρά χτυπήματα ακόμα και με χρήση όπλων.  

Αιτίες Πίσω Από την Επιθετική Συμπεριφορά 

Αναπτυξιακές αιτίες:

Εκτός της ηλικίας των 2- 3 ετών (“terrible two”) που εμφανίζονται εκρήξεις θυμού, προκλητική συμπεριφορά και απογοήτευση σε πολλά τυπικά παιδιά, για τις υπόλοιπες περιπτώσεις τα αναπτυξιακά αίτια βρίσκονται σε σοβαρές γλωσσικές διαταραχές όπως καθυστέρηση ομιλίας, γενετικά σύνδρομα, ειδική γλωσσική διαταραχή. 

Παρουσιάζονται επιθετικές συμπεριφορές λόγω αναπτυξιακών ελλειμμάτων που παρεμποδιζουν την ομαλή ρύθμιση του συναισθήματος.

Σε μεγαλύτερες ηλικίες προστίθενται αγχώδεις διαταραχές, καταθλιπτικά και ψυχωσικά επεισόδια, όπου η επιθετικότητα εκδηλώνεται ως ένα σύμπτωματα εσωτερικών συγκρούσεων του ψυχισμού.

Συναισθηματικές αιτίες:

Οι συναισθηματικές αιτίες αφορούν συνήθως ψυχογενείς και περιβαλλοντικές συνθήκες ή πιέσεις που αδυνατεί το παιδί να διαχειριστεί. 

Αλλαγές όπως ο ερχομός ενός αδελφού/ης, ένα διαζύγιο των γονέων, μια μετακόμιση, μια αλλαγή σχολείου, ένα πρόσφατο πένθος η ακόμη μία έντονη αντιζηλία μεταξύ φίλων μπορούν να προκαλέσουν επιθετική συμπεριφορά. 

Η χαμηλή αυτοπεποίθηση και χαμηλή αυτοεικόνα μπορούν επίσης να επιφέρουν επιθετικότητα ως αντίδραση για την καταπολέμηση αυτής της λανθασμένης εντύπωσης του εαυτού.  

Στα πιο μικρά παιδιά, η επιθετικότητα συνήθως εκδηλώνεται λόγω άγχος αποχωρισμού από τη μητέρα. Το παιδί αδυνατεί να διαχειριστεί την απουσία του γονέα σε ένα νέο περιβάλλον ή ακόμα και στο σπίτι του, κλαίει, ουρλιάζει ή συγκρούεται έντονα, και κάποιες φορές, μπορεί να χτυπήσει τους άλλους που βρίσκονται γύρω του ή τον εαυτό του.    

Κατά τις μεγαλύτερες ηλικίες, κάποιοι έφηβοι χτίζουν πιο ευάλωτες δομές προσωπικότητας με έντονη την ανάγκη για αναπλήρωση ενός εσωτερικού κενού που βιώνουν. Γι αυτό και επιδιώκουν να εισχωρήσουν σε ομάδες η συμμορίες ώστε να εξασφαλίσουν το αίσθημα του “ανήκειν” που είναι πιο ισχυρό από την ενδεχόμενη βία που θα ασκήσουν σε τρίτο πρόσωπο.  

Νευροαναπτυξιακές διαταραχές:

Αυτισμός και επιθετικότητα.

Ένα άλλο μεγάλο πεδίο στο οποίο χρειάζεται να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή είναι η διαταραχή αυτιστικού φάσματος και ειδικότερα ο αυτισμός της παιδικής ηλικίας. 

Η επιθετικότητα που προκύπτει συχνά βρίσκει τις ρίζες της στη δυσκολία του ατόμου να επεξεργαστεί τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος αλλά και να εκφράσει πιο ώριμα τις ανάγκες του. 

Επίσης παρατηρείται μέσω της επιθετικότητας λανθασμένος τρόπος επικοινωνίας. Πολλά παιδιά αδυνατούν να αλληλεπιδράσουν αποτελεσματικά και χρησιμοποιούν αδέξιους τρόπους επικοινωνίας με το να επιτεθούν, να φωνάξουν ή να χτυπήσουν τον άλλον. 

Τα στερεοτυπικά ενδιαφέροντα, οι επαναλαμβανόμενες ρουτίνες και η τάση για απομόνωση δημιουργούν αποκλίνουσες συμπεριφορές οι οποίες ενδέχεται να συνυπάρξουν με επιθετικότητα. Κι αυτό γιατί πολύ συχνά τα άτομα με αυτισμό δεν μπορούν να ρυθμίσουν ολοκληρωμένα το αισθητηριακό τους σύστημα και αναζητούν την ιδιοδεξία ενίοτε μέσα από πιο απότομες κινήσεις όπως το δάγκωμα, το τσίμπημα ή το χτύπημα. 

Ο πιο αποκλίνων και σοβαρός τύπος επιθετικότητας είναι ο αυτοτραυματισμός ο οποίος παρουσιάζεται κυρίως μέσω εκρήξεων θυμού (tantrum και meltdown).

ΔΕΠΥ

Η άλλη μεγάλη κατηγορία διαταραχών στην οποία συναντάμε κάποιες φορές επιθετικότητα είναι η ΔΕΠ-Υ (διαταραχή ελλειμματικής προσοχής με υπερκινητικότητα). 

Τα άτομα με διάσπαση προσοχής και υπερκινητικότητα έχουν συχνά σαν κύριο χαρακτηριστικό την παρορμητικότητα. Εχουν δηλαδή τη τάση να ενεργούν σύμφωνα με μία ιδιοτροπία επιδεικνύοντας συμπεριφορά που χαρακτηρίζεται από λίγη ή καθόλου πρόβλεψη, προβληματισμό ή εξέταση των συνεπειών. 

Επομένως μία παρορμητική συμπεριφορά μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την έλλειψη ελέγχου μιας δράσης η οποία προηγείται της σκέψης και έτσι οι εκρηξεις θυμού μπορεί να μετατραπούν σε βιαιες συμπεριφορές, όπως χτυπήματα στο σώμα, το πρόσωπο κα. 

Ενίοτε αυτές οι συμπεριφορές μπορεί να οδηγηθούν σε εναντιωματικές ή προκλητικές συμπεριφορές, οι οποίες αν δεν μετριαστούν κινδυνεύουν να παγιώσουν την επιθετική συμπεριφορά και να γενικευονται σε πολλά διαφορετικά περιβάλλοντα εκτός σπιτιού.   

Μιμητισμός από βίαιο περιβάλλον:

Είναι ευρέως γνωστό ότι το πρώτο στάδιο εκμάθησης των παιδιών είναι η μίμηση. Γι’ αυτό και θέλει ιδιαίτερη προσοχή στο τι βλέπει, τι ακούει και τι βιώνει μέσα στο σπίτι. 

Ο μιμητισμός είναι ένα συχνό φαινόμενο που συναντάμε στα αίτια των επιθετικών συμπεριφορών. Μία βίαιη συμπεριφορά γονέων μπορεί να λειτουργήσει ως καθρέφτης για το παιδί και να θεωρήσει επιτρεπτή και αποδεκτή μία τέτοια συμπεριφορά, άρα και να την επαναλάβει. 

Το ίδιο μπορεί να συμβεί και στο σχολείο, όπου τα παιδιά προκειμένου να γίνουν αρεστά και να νιώσουν ενσωματωμένα σε μία ομάδα μπορεί να μιμηθούν συμπεριφορές που δεν ανήκουν στη δική τους ιδιοσυγκρασία. Ακόμα χειρότερα όταν έχουν δεχτεί εκφοβισμό ενδέχεται να την αντιμετωπίσουν με αντίστοιχη βία ειδικά όταν το περιβάλλον δεν δώσει τη πρέπουσα σημασία (ακοή, στήριξη, κατανόηση, συμπαράσταση).  

Παράλληλα η υπερβολική έκθεση στις οθόνες που εμπεριέχουν βίαιο περιεχόμενο (video/youtube κτλ) ενισχύει επιθετικές συμπεριφορές, αρχικά ως αθώο παιχνίδι που αργότερα μπορεί να μετατραπεί σε άγριες σκηνές βίας.     

Νευρικά παιδιά: 

Πολλοί αναρωτιούνται αν είναι φυσιολογικό να χαρακτηριστεί νευρικό ένα παιδί? Τα νευρικά παιδιά δεν έχουν υποχρεωτικά μία παθολογική ιδιοσυγκρασία ωστόσο έχουν χαρακτηριστικά που εμπίπτουν σε έναν ευρύτερο παθολογικό φαινότυπο. 

Το υψηλό επίπεδο διέγερσης, οι εκρηξεις θυμού, η νευρικότητα, υπερκινητικότητα, παρορμητικότητα, κυκλοθυμία, χαμηλή ανοχή στη ματαίωση, ελλειμματική εικόνα εαυτού είναι κάποια από τα χαρακτηριστικά των “νευρικών παιδιών”. 

Οσο αυτά κατευνάζονται γρήγορα τόσο μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η προσωπικότητα και η ιδιοσυγκρασία που χτίζεται επηρεάζεται κατά πολύ από τα θέματα διαπαιδαγώγησης και οριοθέτησης μέσα στο σπίτι.  

Όσο όμως τα χαρακτηριστικά αυτά δεν ομαλοποιούνται από μόνα τους ή από το οικογενειακό περιβάλλον τότε χρειάζεται να παρέμβουν οι ειδικοί για να μπορέσει το παιδί να ρυθμίσει τη συμπεριφορά του και να μην εδραιώσει προκλητικά και επιθετικά μοτίβα.   

Παιδιά Που Χτυπούν Άλλους ή Τον Εαυτό Τους 

Τα μικρά παιδιά μπορεί να εμφανίσουν επιθετικότητα ιδίως απέναντι στους γονείς, τη μητέρα και λιγότερο συχνά τον πατέρα. Αυτό συμβαίνει για να εκφράσουν τον θυμό τους ή και τον φόβο τους. 

Οταν βιώνουν μία ματαίωση ή ένα όριο ενώ δεν το έχουν συνηθίσει από τον γονέα τότε συχνά προκειμένου να καταφέρουν να υπερισχύσει η δική τους επιθυμία, χτυπάνε το πρόσωπο αναφοράς και εντίνουν έτσι την νευρικότητα τους. 

Ο γονιός από την άλλη, όταν επίτρεπει αυτή τη συμπεριφορά, γίνεται κατά κάποιο τρόπο συνεργός της επιθετικότητας και αντί να την εξαλείφει, την εδραιώνει σε ένα σχήμα δεσμού με το παιδί όπου τα μηνύματα είναι συνήθως διπλά και αντιφατικά: “χτύπα με για να σου δώσω αυτό που θέλεις”. 

Φυσικά διαμαρτύρωνται μετά και ανακυκλώνουν τη συμπεριφορά του παιδιού τους χωρίς να μπορούν να τη σταματήσουν και εισχωρούν σε έναν φαύλο κύκλο όπου τα χτυπήματα γινονται μοτίβα αρνητικής προσοχής του παιδιού.      

Το παιδί χτυπάει τον εαυτό του:

Το παιδί που χτυπάει τον εαυτό του είναι ίσως η πιο ανησυχητική περίπτωση τύπου επιθετικότητας. Στα παιδιά τυπικής ανάπτυξης, χωρίς άλλες φαινομενικές δυσκολίες, η συμπεριφορά αυτή μπορεί να υποδηλώσει μια έντονη εσωτερική ένταση, στρες ή άγχος. 

Γίνεται σπάνια και συνήθως εκδηλώνεται σε απρόοπτη συνθήκη όπου το παιδί δεν μπορεί να διοχετεύσει με άλλον τρόπο τον θυμό του. Εμφανίζεται σε πιο ευάλωτες προσωπικότητες με ελάχιστο έλεγχο παρόρμησης. 

Ο σκοπός είναι να αισθανθεί καλύτερα το σώμα του γιατί ακριβώς το πρωταρχικό ψυχικό περίβλημα “του δερματικού εγώ” (“le moi-peau”, Didier Anzieu, psychanalyste 1974) που θέτει τα όρια μεταξύ του ατόμου και του περιβάλλοντος, δεν προστατεύεται αρκετά, δεν συγκρατεί και δεν ενοποιεί τα βιώματα ή τις σκέψεις του παιδιού.    

Στα παιδιά που βρίσκονται στο αυτιστικό φάσμα τα χτυπήματα προς τον εαυτό τους αφορούν κυρίως μια αισθητηριακή απορρύθμιση κατά την οποία προσπαθούν να ισορροπήσουν την υπο ή υπερ ευαισθησία που νιώθουν. 

Συμπεριφορά σε παιδικούς σταθμούς και σχολείο:

Στους παιδικούς σταθμούς και στο σχολείο αναφέρονται συνεχώς όλο και περισσότερα περιστατικά βιαίων τσακωμών μεταξύ των συμμαθητών καθώς και επιθετικές συμπεριφορές μέσα στη τάξη ή το διάλειμμα. 

Η έλλειψη ορίων από το σπίτι και ο ρόλος των γονέων που διαφοροποιείται εντίνουν συχνά την άνθιση τέτοιων συμπεριφορών. Η άνευ όρων παροχή στα υλικά αγαθά και η ολική ανταπόκριση στις επιθυμίες των παιδιών, καθιστούν ένα σύστημα χωρίς την απαραίτητη ψυχική απόσταση μεταξύ των μελών. 

Το παιδί μεγαλώνει ως “παιδί βασιλιάς¨ μένοντας στην ψευδαίσθηση μίας παντοδυναμίας που δεν μπορεί να διαχειριστεί εκτός σπιτιού και επιτίθεται.  

Η σχέση μεταξύ γονέων και εκπαιδευτικών βιώνει ταυτόχρονα κραδασμούς, η κόπωση των εκπαιδευτικών και οι ελλειψεις του εκπαιδευτικού συστήματος ενισχύουν το κακό κλίμα που συχνά επικραττεί εντός του σχολείου. Αυτό το κλίμα λειτουργεί ως υπόστρωμα στην εκδήλωση βίαιων συμπεριφορών. 

Γίνεται ένας φαύλος κύκλος όπου ο γονέας χρεώνει τον εκπαιδευτικό για τη διαπαιδαγώγηση του παιδιού και ο εκπαιδευτικός από την άλλη προσδοκά την αναγνώριση και τον θαυμασμό από τον γονέα ώστε να περάσει αντιστοιχα και στο παιδί. Ο ένας ρίχνει το μπαλάκι στον άλλον και το “παιδί βασιλιας” λειτουργεί ανενόχλητο.  

Όταν ένα παιδί μεγαλώνει χωρίς “στιβαρούς” και ώριμους ενήλικες απέναντι του που του θέτουν όρια, πλαίσιο και ιεραρχία μέσα στο σπίτι, τοτε χτίζει σχέσεις στις οποίες συμπεριφέρεται με τον ίδιο τρόπο: 

-έντονη αντιζηλία

– χαμηλή ανοχή στη ματαίωση

– νευρικότητα/υπερδιέγερση

– ακαμψία/ έλλειψη ενσυναίσθησης  

Όταν το δικό σας παιδί είναι το θύμα:

Οταν το δικό σας παιδί είναι το θύμα και το χτυπούν τα άλλα παιδιά στο σχολείο χρειάζεται πρωτίστως μία διερεύνηση από τη δασκάλα και όταν υπάρχει, από την σχολική ψυχολόγο.  

Καλό θα είναι να μην δείξετε πανικό ακριβώς για να μην δημιουργήσετε παραπάνω ένταση στο παιδί σας. Φυσικά δεν πρέπει από την άλλη να υποτιμήσετε τη κατάσταση. 

Το πιο σημαντικό είναι να ακούσετε το παιδί σας, για το πως έφτασαν τα πράγματα ως εκεί. Η επικοινωνία με το παιδί ακόμη και πριν ενταχθεί στο σχολείο είναι επιβεβλημένη για την πρόληψη τέτοιων καταστάσεων. 

Οσο πιο πολύ μαθαίνει να μοιράζεται τις εμπειρίες του και τις σκέψεις του, τόσο λιγότερο φοβάται να αντιδράσει και να αντιμετωπίσει δύσκολες καταστάσεις με τους συμμαθητές του και το ευρύτερο περιβάλλον. 

Αν όμως παρ όλα αυτά φανεί πιο ευάλωτο και δεχτεί εκφοβισμό, απειλές ή ακόμη και ξυλοδαρμό, να το παροτρύνετε να μιλήσει το ίδιο στους εκπαιδευτικούς και σε δεύτερο χρόνο εσείς οι ίδιοι. 

Αν η κατάσταση δεν αποκατασταθεί άμεσα, τότε χρειάζεται να παρέμβουν ιεραρχικά όλοι οι αντιστοιχοί φορείς των σχολικών βαθμίδων φοίτησης του παιδιού προκειμένου να μην τεθεί σε κίνδυνο η σωματική ή ψυχική του ακεραιότητα.            

Αντιμετώπιση της Επιθετικότητας Ανά Ηλικία 

Νηπιακή ηλικία (2–4 ετών):

Στις μικρές ηλικίες, η αντιμετώπιση της επιθετικότητας επιβάλλει ηρεμία, σταθερότητα και οριοθέτηση χωρίς τιμωρία. 

Συχνά όταν εμφανίζονται εκρήξεις θυμού σε αυτές τις ηλικίες, από 2-4 ετών, το παιδί δεν συνειδητοποιεί τι κάνει, βρίσκεται σε μία κατάσταση χαμηλής συνείδησης και επαφής με το περιβάλλον και είναι πλήρως επικεντρωμένο στο θυμό του. 

Αυτό σημαίνει ότι οι φωνές και η ένταση του ενήλικα συνήθως χειροτερεύουν τη συμπεριφορά του. 

Ενώ, σε δεύτερο χρόνο, όταν το παιδί είναι ήρεμο, πρέπει ο γονέας να συζητήσει μαζί του την συγκεκριμένη συμπεριφορά, να δουν μαζί τι την προκάλεσε και πως νιώθει για αυτήν.  Μόνο τότε μπορεί να ακούσει και να αντιληφθεί το παιδί τον γονιό του και να τροποποιήσει τη συμπεριφορά του μία επόμενη φορά. 

Παιδική ηλικία (5–9 ετών):

Στις μεγαλύτερες ηλικίες από 5-9 ετών ωριμάζει η ενσυναίσθηση και η θεωρία του νου, η ικανότητα δηλαδη του παιδιού να αντιλαμβάνεται τις ανάγκες, τα συναισθήματα και τις προθέσεις του άλλου ώστε να μπορεί να μπεί στη θέση του. 

Επομένως η επιθετικότητα αλλάζει φύση και από πρωτόγονη γίνεται πιο στοχοκατευθυνόμενη. Σε αυτή τη φάση ο θετικός διάλογος είναι πολύ πιο αποτελεσματικός από τις τιμωρίες. 

Εξηγούμε στο παιδί τις συνέπειες μιας αρνητικής του πράξης και ποντάρουμε στο ότι θα καταφέρει να αντιληφθεί τι προκάλεσε στο τρίτο άτομο με την επιθετική του στάση. Τα όρια που έχουν μπει στην οικογένεια βοηθούν την οριοθέτηση που θα δημιουργήσει και εκείνο με τις επαφές του. 

Επικοινωνούμε πάντα στο παιδί τις εμπειρίες, τα συναισθήματα και το αξιακό μας σύστημα για να ξεχωρίζει με τη σειρά του τις κόκκινες γραμμές που θα βάλει από μόνο του στις διαπροσωπικές του σχέσεις. 

Επίσης προσπαθούμε να κατανοήσουμε τα βαθύτερα αίτια μίας επιθετικότητας πέρα από την ίδια τη πράξη. Το παιδί που επιτίθεται συνήθως είναι πληγωμένο ευάλωτο και ανασφαλές. 

Χρησιμοποίει τον μόνο τρόπο που του απέμεινε για να τραβήξει τη προσοχή, να ζητήσει βοήθεια και να ακουστεί, έστω και με λανθασμένο τρόπο.  

Καλό είναι να του εκφράζουμε την κατανόηση μας λέγοντας του ότι “καταλαβαίνω ότι θύμωσες αλλά…..”. Σ’ αυτό το “αλλά” ό κάθε γονέας γνωρίζοντας όλες τις συνθήκες μπορεί να ανοίξει τον διάλογο και να περάσει όλα τα μηνύματα που θέλει για να διευκολύνει το παιδί του τις επόμενες φορές. 

Εφηβεία:

Κατά την εφηβεία η επιθετικότητα μπορεί να φτάσει σε ακραία επίπεδα γι’ αυτό και χρειάζεται πολύ προσοχή η διαχείριση της. 

Αναζητώντας τα αίτια προσπάθουμε κυρίως να αναγνωρίσουμε τα αρνητικά συναισθήματα και να αξιολογήσουμε τα δυναμικά των σχέσεων που χτίζει ο έφηβος:

• Πόσες και ποιες συναναστροφές έχει από το σχολικό περιβάλλον; 
• Πόσες εκτός; 
• Ποιά είναι τα ενδιαφέροντα του;
• Που βρίσκεται η ερωτική του ζωή;
• Σε τι οικογενειακό περιβάλλον ζει;
• Πόσο έχει επενδύσει στη μαθησιακή διαδικασία του σχολείου;
• Ποια είναι τα κίνητρα και οι στόχοι του;
• Ποια είναι η σχέση του με τις εθιστικές ουσίες η συνήθειες; 

Ολα αυτά επηρεάζουν το τρόπο με τον οποίο σχετίζεται και λειτουργεί.

Η ψυχοεκπαίδευση βοηθάει τον έφηβο στην αναγνώριση των συναισθημάτων και εμπειριών του, στην επίλυση των αδιεξόδων που βιώνει και στον τρόπο διαχείρισης του θυμού του. 

Ο ψυχολόγος, σε συνεργασία όταν είναι απαραίτητο με τον παιδοψυχιάτρο χρειάζεται να επέμβει όταν ο έφηβος παρουσιάζει συμπτώματα αγχωδών εκδηλώσεων, παραβατικών ή εναντιωματικών συμπεριφορών, απότομης πτώσης μαθησιακών επιδόσεων, παρατεταμένης χρήσης ουσιών ή εξαρτήσεων, φοβικά στοιχεία, αδυναμία κοινωνικοποίησης.  

Σε όλες τις ηλικίες:

Σε όλες τις ηλικίες είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε ότι η παιδική επιθετικότητα χρήζει λεπτομερής διερεύνησης και όχι βιαστικά συμπεράσματα. Το κάθε παιδί αξιολογείται ξεχωριστά και τα αίτια που την προκαλούν διαφέρουν πολύ από παιδί σε παιδί. 

Η σταθερή στάση, η συζήτηση και η επικοινωνία με το παιδί είναι απαραίτητα για την ομαλοποίηση της συμπεριφοράς του. Οι τιμωρίες δεν επιφέρουν κανένα θετικό αποτέλεσμα, απεναντίας οξύνουν την επιθετικότητα. 

Οσο περισσότερο εμπνέουμε το αξιακό μας σύστημα στα παιδιά μας τόσο επεμβαίνουμε διακριτικά στον τρόπο με τον οποίο θα σχετιστούν στη ζωή τους.  

Αλλωστε η συμπεριφορά των ενηλίκων λειτουργεί είτε ως πρότυπό είτε ως “κακός καθρέφτης” για το παιδί.    

Επιθετικότητα και Αναπτυξιακές Δυσκολίες 

Αυτισμός:

Στον αυτισμό συχνά εμφανίζεται επιθετικότητα λόγω αδυναμίας επικοινωνίας και αισθητηριακής απορρύθμισης. Οι γονείς πρέπει να ενημερωθούν πολύ για τα θέματα διαπαιδαγώγησης και τους τρόπους αντιμετώπισης των εκρήξεων θυμού. 

Κάποιες από τις θεραπευτικές παρεμβάσεις στοχεύουν στην τροποποίηση του περιβάλλοντος και στην αισθητηριακή ρύθμιση του παιδιού. Επειδή πολλές συμπεριφορές έχουν να κάνουν με τη δυσκολία του παιδιού να επεξεργαστεί το περιβάλλον και την αδυναμία του να επικοινωνήσει αυθόρμητα, χρειάζεται προσοχή η στάση του ενηλικά τη δεδομένη στιγμή.  

Η καλύτερη αντιμετώπιση χρειάζεται ένα μέτρο από πλευράς του γονέα. Δεν πρέπει ούτε να επιτρέπει άβουλος τις επιθετικές συμπεριφορές αλλά ούτε και να θυμώνει υπερβολικά ή να επιτίθεται στο παιδί. 

Με θεραπευτική καθοδήγηση ο γονέας μπορεί να διευκολύνει το παιδί ώστε να ρυθμίζει το συναίσθημα του και να ελέγχει τις παρορμήσεις και τις αποκλίνουσες επιθετικές συμπεριφορές.          

ΔΕΠΥ:

Στη ΔΕΠΥ, είναι έντονο το στοιχείο των εξάρσεων θυμού και της σωματικής υπερδιέγερσης. Αυτό σημαίνει ότι πολλά παιδιά με ΔΕΠΥ δεν καταλαβαίνουν τις τιμωρίες γιατί δεν αναγνωρίζουν ότι κάνουν κάτι λάθος. 

Η συμπεριφορά τους προέρχεται από την έντονη παρορμητικότητα που έχουν. Επομένως η επιθετικότητα που μπορεί να προκύψει συνήθως έχει να κάνει με την έλλειψη υπομονής και την χαμηλή ανοχή στη ματαίωση. 

Πίσω από κάθε παιδί χρειάζεται μια διερεύνηση του ψυχολογικού προφίλ και της δομής της οικογενείας. Πολλές συμπεριφορές μπορούν να περιοριστούν σύμφωνα με τον τρόπο που θα το χειριστούν οι γονείς.    

Διαταραχές διάθεσης:

Στις διαταραχές διάθεσης, βλέπουμε λιγότερο συχνά τη παιδική κατάθλιψη και πιο συχνά τη διαταραχή διαγωγής. 

Η πρώτη εκδηλώνεται συνήθως σε παιδιά που λένε πολύ συχνά ότι “βαριούνται” και δεν  έχουν κίνητρα ή στόχους.

Η επιθετικότητα λοιπόν εκεί εμφανίζεται με πιο κεκαλύμενο τρόπο, δηλαδή με την απόσυρση, την απομόνωση και την έλλειψη κοινωνικοποίησης ή αλληλεπίδρασης. 

Η δεύτερη, ανήκει σε ένα πεδίο της ΔΕΠΥ χωρίς όμως τόσο έντονη τη διάσπαση προσοχής αλλά κυρίως την υπερκινητικότητα. Εμφανίζεται με προκλητικές και εναντιωματικές συμπεριφορές, μεγάλη αδυναμία ελέγχου των παρορμήσεων και εκτόνωση κυρίως μέσα από την επιθετική και διαταρακτική στάση.  

Σε αυτά τα παιδιά βοηθάει κυρίως η οικογενειακή θεραπεία αφού η καθοδήγηση του οικογενειακού περιβάλλοντος λειτουργεί πολύ πιο αποτελεσματικά. 

Η παιδοψυχιατρική παρακολούθηση επίσης κρίνεται ιδιαίτερως ωφέλιμη όπως και η συνεργασία των ειδικών τόσο με το σχολείο όσο και με τους γονείς.   

Τι να παρατηρήσουν οι γονείς:

Οι γονείς καλό είναι να παρατηρούν τη συχνότητα, την ένταση των συμπεριφορών και τη διάρκεια του κάθε επεισοδίου. 

Οσο η αιτία βρίσκεται σε μεμονωμένα περιστατικά του περιβάλλοντος, τόσο η συχνότητα θα είναι σπάνια.  

Οσο η αιτία βρίσκεται σε θέματα διαπαιδαγώγησης, τότε θεωρητικά η συχνότητα θα είναι πολύ πιο μεγάλη, καθώς το παιδί ανακυκλώνει τις συμπεριφορές του λογω παγιωμένης συμπεριφοράς του οικογενειακού συστήματος.  

Οσο η αιτία συνδέεται με αναπτυξιακές διαταραχές τότε παρατηρούμε πιο στενα τις ρουτίνες του παιδιου και τροποιούμε περιβάλλον και ρυθμίζουμε ενδεχόμενες αισθητηριακές αποκλίσεις. 

Επίσης είναι πολύ σημαντικό οι γονείς να παρατηρήσουν αν η επιθετική συμπεριφορά εμφανίζεται σε όλα τα περιβάλλοντα (γενίκευση) ή μόνο στό σπίτι ή μόνο στο σχολείο. 

Ολα αυτα επιτρέπουν την οργάνωση και το πλάνο πορείας που πρέπει να ακολουθήσει ο γονιός για το παιδί.  

Όταν Οι Γονείς Χάνουν Τον Έλεγχο 

Γονική εξάντληση: 

Πολλές φορές παρατηρείται η γονική εξάντληση. Είναι απόλυτα δικαιολογημένο γονείς που ζουν σε εξαντλητικούς επαγγελματικούς ρυθμούς να χάνουν πιο εύκολα τον έλεγχο και να θυμώνουν χωρίς να μπορούν να βρουν τη λύση στο πρόβλημα. 

Μαζί με την σωματική κόπωση από τις απαιτήσεις της καθημερινότητας έρχεται η ψυχολογική κόπωση αφού το παιδί συχνά εναντιώνεται πρωτίστως με τους γονείς του. 

Ο θυμός που προκύπτει εμποδίζει την διαύγεια και την ψυχραιμία του γονέα, άρα και την αποτελεσματική συμπεριφορά του απέναντι στο παιδί. Οσο πιο άμεσα περάσει ποιοτικό χρόνο ο γονιός με το παιδί τόσο πιο ευκολα θα έρθει ο διάλογος, η αναγνώριση των συναισθημάτων και η διορθωση της αρνητικής συμπεριφοράς.     

“Χτύπησα το παιδί μου” 

Γονείς που φτάνουν στο σημείο να χτυπήσουν το παιδί τους μεταφέρουν πάντα ένα αίσθημα ενοχής και ντροπής. 

Για να αποτρέψουμε τέτοιου τύπου συμπεριφορές θα πρέπει να κατανοήσει ο ενήλικας ότι για να πιάσει τόπο αυτή η συμπεριφορά θα πρέπει κάθε φορά που το παιδί κάνει κάτι “λάθος” να ανεβάζει ένταση χτυπήματος ο γονέας. Επόμενως να φτάσει σε όρια κακοποίησης για το παιδί!  

Διαχειριστείτε τη δική σας αντίδραση ζητώντας βοήθεια από τρίτο πρόσωπο, ιδανικά του δευτερου γονέα ή από άνθρωπο της εμπιστοσύνης σας που συνδέεται συναισθηματικά με το παιδί. Περάστε περισσότερο χρόνο με το παιδί και εξηγήστε του πως νιώθετε. 

Δώστε χρόνο και ενημερωθείτε για τη σχέση του με τα υπόλοιπα παιδιά και τους ενήλικες που εμπλέκονται μαζί του.  

Πότε να ζητήσετε βοήθεια για εσάς:

Οταν η σχέση με το παιδί διαταραχθεί και παγιωθούν οι επιθετικές συμπεριφορές τότε πρέπει ο γονέας να απευθυνθεί σε ειδικούς και συγκεκριμένα σε ψυχολόγο. 

Η ψυχοθεραπεία για γονείς, πιο συγκεκριμένα η συμβουλευτική γονέων λειτουργεί πολύ βοηθητικά για την αποφυγή συγκρούσεων και επιθετικών συμπεριφορών. 

Παράλληλα υπάρχουν υποστηρικτικά φόρουμ για γονείς που μπορούν να δώσουν λύσεις εφόσον μοιράζονται κοινές εμπειρίες με τα παιδιά τους.    

Τρόποι Αντιμετώπισης – Εργαλεία & Λύσεις

Καθημερινή πρακτική:

Σίγουρα το κάθε παιδί είναι μοναδικό και έχει τη δική του ιδιοσυγκρασία και τον δικό του χαρακτήρα.  Επομένως, οι τρόποι αντιμετώπισης πρέπει να είναι εξατομικευμένοι, όπως και η παρατήρηση της συμπεριφοράς του κάθε παιδιού (συχνότητα, διάρκεια, συνθήκη, οικογενειακό περιβάλλον, κλινική κατάσταση). 

Σε γενικές γραμμές, στη καθημερινότητα, χρειάζεται πάντα κυρίως ηρεμία αντί εντάση και ψυχραιμία αντί παρορμητικότητα. Μπορούμε να καθησυχάσουμε το παιδί με ήρεμη φωνή και να το απομακρύνουμε από τα ερεθίσματα που το διαταράσουν. 

Στις πιο μικρές ηλικίες, είναι αποτελεσματικές οι πιο συμπεριφορικές μέθοδοι παρέμβασης, που στοχεύουν στη διαχείριση και τον έλεγχο του θυμού και της παρορμητικότητας. 

Οι πίνακες επιβράβευσης βοηθούν τα παιδιά να αποκτούν κίνητρα και να επιβραβεύονται για την καλή τους συμπεριφορά, η οποία σταδιακά τροποποιείται αναπτύσσοντας τη προσμονή ενός “όφελους” που θα έχει οριστεί από πριν. 

Επίσης οπτικά σήματα, οπτικοποιήση εικόνων που περιγράφουν τα συναισθήματα βοηθούν στην επίγνωση της συμπεριφοράς του παιδιού και στην ενσυναίσθηση. Το παιδί μαθαίνει να διακρίνει και να ξεχωρίζει το συναίσθημα του θυμού και να περιορίζει την επιθετική αντίδραση εφόσον αντιληφθεί καλύτερα τη θέση του άλλου 9θεωρία του νου).

Μπορείτε επίσης να παροτρύνετε το παιδί να σχεδιάσει και να ζωγραφίσει αλλά και να το βοηθήσετε με τεχνικές χαλάρωσης, όπως αναπνοές, εν τω βάθει πιέσεις, σφιχτές αγκαλιές και σωματική επαφή. 

Όλοι αυτοί οι τρόποι βοηθούν το παιδί να επενδύσει σε εναλλακτικές εκφράσεις θυμού και όχι στην πιο πρωτόγονη αντίδραση που εμπεριέχει την επίθεση.   

Τεχνικές για προνήπια και παιδιά δημοτικού:

Για τα προνήπια και τα παιδιά δημοτικού όλο και περισσότερο αποφεύγεται η απομονωμένη θέση τιμωρίας (time out) και προτιμάται ή παρουσία του ενήλικα δίπλα στο παιδί (time in). Αυτό ενισχύει την σύνδεση με το παιδί και την ρύθμιση του συναισθήματος του χωρίς να στοχοποιείται. 

Επί της ουσίας επαναλαμβάνουμε τη θετική ενίσχυση στο παιδί παροτρύνοντας το να βρεί εναλλακτικούς τρόπους συμπεριφοράς χωρίς να το “στήνουμε σε έναν τοίχο” τόσο κυριολεκτικά όσο και μεταφορικά.   

Οικογενειακή συνέπεια:

Οταν ένα παιδί παρουσιάζει επιθετικότητα σχεδόν πάντα κρίνεται επιβεβλημένο να τροποποιήσουν όλοι οι ενήλικες τη συμπεριφορά τους. Οι τακτικές που εφαρμόζουν πρέπει να είναι κοινές ωστε να έχουμε το επιθυμητό αποτέλεσμα. 

Συχνά οι γονείς πέφτουν στη παγίδα να ακολουθούν ξεχωριστές γραμμές όπου ο ένας είναι ο “κακός γονέας” που οριοθετεί και ο άλλος ο “καλός γονέας” που κάνει όλα τα χατίρια. 

Αυτό δεν βοηθάει το παιδί γιατί επί της ουσίας μαθαίνει να διαφοροποιεί τις αντιδράσεις του συμφωνα με το ποιον έχει απέναντι του χωρίς να είναι σταθερές οι επιπτώσεις.   

Πότε χρειάζεται θεραπευτική παρέμβαση:

Αν η επιθετικότητα είναι συνεχής, σοβαρή ή αυξάνεται με τον χρόνο, τότε χρειάζεται θεραπευτική παρέμβαση. Οι ψυχολόγοι, ψυχίατροι και ειδικοί θεραπευτές εφαρμόζουν σημαντικές μεθόδους παρέμβασεις με σκοπό την ομαλοποιηση της επιθετικής συμπεριφοράς.  

Σε κάθε περίπτωση χρειάζεται να δοθεί μεγάλη προσοχή και να προκήψει συνεργασία με όλους τους ενήλικες που παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαπαιδαγώγηση του παιδιού. 

Εκπαιδευτικοι, γονείς, συμμαθητές, παππούδες και αδέλφια συνήθως πρωταγωνιστούν στη καθημερινότητα του και όπως μπορεί να ανήκουν στη πηγή της επιθετικότητας έτσι μπορεί να αποτελέσουν την πηγή της λύσης….