Χαμογελαστό μωρό που κάθεται στο πάτωμα και παίζει με ένα τηλέφωνο, δείχνοντας τα πρώτα στάδια ανάπτυξης και επικοινωνίας – Πότε Μιλάνε τα Παιδιά / Μωρά.

Πότε Μιλάνε τα Παιδιά / Μωρά; Διαταραχές & Λογοθεραπεία

Η ανάπτυξη της ομιλίας στα παιδιά είναι καθοριστικής σημασίας καθότι προσδιορίζει την ομαλή αναπτυξιακή εξέλιξη του παιδιού αλλά και την πρόοδο της επικοινωνίας. Οπως σε όλα τα αναπτυξιακά στάδια του παιδιού έτσι και στην ομιλία εξακριβώνεται η κατανόηση, η αντίληψη και η ανώτερη πλέον αλληλεπίδραση με τον συνομιλητή του παιδιού. 

 

Οι γονείς, ιδίως οι μπαμπάδες περιγράφουν μεγάλη ικανοποίηση όταν το παιδί απευθύνεται σε εκείνους και λεκτικά. Σηματοδοτεί συνήθως την έναρξη της ισχυροποίησης της επικοινωνίας η οποία είναι εξελισσόμενη διαδικασία και πολυδιάστατη. 

 

Το λεκτικό κομμάτι / Η ανάπτυξη της ομιλίας αποσαφηνίζει την ψυχοσυναισθηματική κατάσταση του παιδιού, τις γνώσεις του και τον τρόπο με τον οποίο θα επικοινωνήσουν τελικά και οι άλλοι μαζί του.  

 

Οι συνηθισμένες ανησυχίες των γονέων για το πότε πρέπει να μιλήσει ένα παιδί παρουσιάζονται γύρω στην ηλικία των 2 ετών. Συνήθως αγωνιούν για το αν αποτελεί πρόβλημα που ακόμα δεν έχει πει κάποιες λέξεις, αν φταίει το νοητικό του ή αν υπάρχει κάποια άλλη αιτία όπως το αυτιστικό φάσμα. 

 

Στο άρθρο μας θα  αναλύσουμε τα φυσιολογικά στάδια ανάπτυξης ομιλίας αλλά και τις διαταραχές που σχετίζονται με την ομιλία ωστε να βρουν οι γονείς τις πρώτες απαντήσεις στους προβληματισμούς τους.   

 

Στάδια Ανάπτυξης Ομιλίας

Μικρό κορίτσι που μετράει το ύψος της, αποτυπώνοντας τα στάδια ανάπτυξης παιδιού.
Η παρακολούθηση της ανάπτυξης των παιδιών είναι ένα συναρπαστικό ταξίδι. Κάθε στάδιο ανάπτυξης παιδιού κρύβει μοναδικές στιγμές και προκλήσεις.

Εώς 12 μηνών

  • Το μωρό αντιδρά στους ήχους        
  • Έχει βλεμματική επαφή
  • Χαμογελά όταν του μιλάνε
  • Ανταποκρίνεται στο όνομά του
  • Γυρίζει προς την πηγή του ήχου
  • Κατανοεί το “ναι” και το “όχι”
  • Διαθέτει βασικό λεξιλόγιο (μπαμπά. Μαμά, μπάλα…)

Aπό 1-2 ετών (έναρξη ομιλίας των παιδιών) 

  • Το εκφραστικό λεξιλόγιό του διαθέτει 20-50 λέξεις
  • Το αντιληπτικό του λεξιλόγιο διαθέτει περίπου 300 λέξεις
  • Χρησιμοποιεί απλές προτάσεις με 2-3 λέξεις

Aπό 2-3 ετών

  • Κάνει προτάσεις 4-5 λέξεων
  • Χρησιμοποιεί πληθυντικό, προθέσεις, αντωνυμίες και άρθρα

Aπό 3-4 ετών

  • Απαντά σε όλα τα είδη ερωτήσεων
  • Η ομιλία του πλησιάζει περισσότερο σε αυτή των ενηλίκων, όσον αφορά την γραμματική και το συντακτικό
  • Διηγείται τις εμπειρίες του

Aπό 4-5 ετών

  • Μπορεί να προφέρει σχεδόν όλους τους ήχους της ελληνικής γλώσσας
  • Το λεξιλόγιο φτάνει στις 1500 λέξεις
  • Μπορεί να αλλάξει τόνο και ταχύτητα στην ομιλία του
  • Χρησιμοποιεί δευτερεύουσες προτάσεις

Aπό 5-6 ετών

  • Έχει κατακτήσει όλα τα φωνήματα και τα συμπλέγματα που τα περιέχουν 
  • Έχει καθαρίσει εντελώς η ομιλία 
  • Μπορεί να κάνει διάλογο σχεδόν όπως ένας ενήλικας

 

Ειδικές Περιπτώσεις

Αδελφάκια που παίζουν μαζί, αποτυπώνοντας τις ειδικές περιπτώσεις ανάπτυξης ομιλίας.
Η ανάπτυξη της ομιλίας μπορεί να διαφέρει από παιδί σε παιδί. Ειδικές περιπτώσεις ανάπτυξης ομιλίας απαιτούν ιδιαίτερη φροντίδα και προσοχή.

Ομιλία σε δίγλωσσα παιδιά.

Η ομιλία στα δίγλωσσα παιδιά είναι μια ειδική περίπτωση κατά την οποία δεν αξιολογείται με τον ίδιο τρόπο η κατάκτηση του σταδίου της ομιλίας. Οσο πιο μικρό είναι το παιδί τόσο πιο εύκολα θα καταφέρει να αναπτύξει τη διγλωσσία του (ιδανικά έως τα 3 χρόνια ζωής).

Πολλά παιδιά ενώ κατανοούν και τις δύο γλώσσες των γονέων επιλέγουν συνήθως να εκφραστούν στην μία από τις δύο. Σε μια καθυστέρηση ομιλίας η διγλωσσία ενδεχομένως να επιβραδύνει την ανάπτυξη των γλωσσικών δεξιοτήτων.

Γι αυτό και συστήνεται η επικοινωνία να γίνεται σε μια γλώσσα, ειδικότερα στην γλώσσα που χρησιμοποιείται στον τόπο διαμονής. 

Η κάθε περίπτωση εξατομικεύεται  γιατί εμπλέκονται πολλοί παράγοντες, ωστόσο καλό είναι να συνεκτιμάται ποια είναι η κυρίαρχη γλώσσα μέσα στο σπίτι, πόσο καλά μιλάνε οι γονείς την γλώσσα του τόπου κατοικίας και σε ποια ηλικία έρχεται το παιδί σε επαφή με την δεύτερη γλώσσα.  

         

Ανάπτυξη ομιλίας σε παιδιά με αυτισμό.

Η ανάπτυξη ομιλίας σε παιδιά με αυτισμό εξαρτάται από την βαρύτητα της διαταραχής, την ένταξη του παιδιού σε πρόγραμμα πρώιμης παρέμβασης και την συμμετοχή των γονέων στο θεραπευτικό πρωτόκολλο.

Ωστόσο υπάρχουν και παράγοντες που επιβαρύνουν ή διευκολύνουν την ομιλία όπως το κίνητρο για επικοινωνία, την ενδεχόμενη δυσκολία συντονισμού στο στόμα και την υπολοιπη συνολική κλινική εικόνα του παιδιού.

Συστήνονται προγράμματα εναλλακτικής επικοινωνίας η οπτικοποιημένες μέθοδοι παρέμβασης που ενισχύουν την ανάπτυξη ομιλίας (PECS, go talk now, teacch).     

Ανησυχίες για καθυστέρηση:

“2 χρονών δεν μιλάει”

Οι ανησυχίες για καθυστέρηση ομιλίας στην ηλικία των 2 ετών είναι συχνά υπερβολικές γιατί τα περισσότερα παιδιά έχουν τον δικό τους ρυθμό ανάπτυξης.

Σημασία έχει να αξιολογηθεί η γενικότερη επικοινωνία του παιδιού και όχι μόνο η ομιλία. Αν η καθυστέρηση ομιλίας στα 2 έτη αφορά μόνο την έκφραση τότε καλό είναι να περιμένουμε μέχρι τον 3ο χρόνο ζωής ή την ένταξη στο σχολικό πλαίσιο.

Αν όμως ένα παιδί 2 ετών δε γυρίζει στο όνομα του, έχει εμμονικά ενδιαφέροντα, αποφεύγει να κοιτάζει στα μάτια η δεν δείχνει με τον δείκτη του χεριού πρέπει να απευθυνθούμε στον ειδικό. 

“3 χρονών δεν μιλάει καθαρά”

Ανησυχούμε όταν το παιδί 3 ετών κάνει σταθερά λάθη άρθρωσης δηλαδή όταν αντικαθιστά σταθερα ένα γράμμα με ένα άλλο (αντί πόδι λέει πόβι), όταν κάνει απλοποιήσεις (πχ σπίτι, πίτι), ή πτώσεις φωνήματος (αντι πατάτα, πάτα).

Πηγαίνουμε στον λογοθεραπευτή όταν πχ μπερδεύει το “β με “δ ή όταν αντικαθιστά πολλά φωνήματα με ένα γράμμα (πχ αντί “το παιδάκι κάνει μπάνιο” να λέει “κο πεκακι κακι μπακιο”)

 

Διαταραχές Ομιλίας και Προβλήματα

Μωρό που κρατάει τηλέφωνο και μοιάζει να προσπαθεί να μιλήσει, απεικονίζοντας τα προβλήματα και τις διαταραχές ομιλίας.
Η αναγνώριση προβλημάτων και διαταραχών ομιλίας στα παιδιά είναι το πρώτο βήμα για την υποστήριξη της γλωσσικής τους ανάπτυξης.

Διαταραχές Άρθρωσης

Δυσκολίες με φωνήματα όπως το “ρ”, “λ” και “θ”.

Οι διαταραχές άρθρωσης αφορούν τη δυσκολία παραγωγής κάποιων συγκεκριμένων φωνημάτων όπως το “ρ”, το “λ”, το “θ” ή κάποιο άλλο. Αυτές οι δυσκολίες μπορεί να οφείλονται στην ηλικία, σε ανατομικές ανωμαλίες ή στην περιορισμένη κινητικότητα των αρθρωτών (γλώσσα, χείλη, παρειές, υπερώα κτλ).

Κάθε ομάδα φωνημάτων αναμένεται σε συγκεκριμένη ηλικία π.χ. Τα “π, μπ, μ” και τα “κ, γκ, γ” κατακτώνται έως την ηλικία των 2,6-3 ετών, τα “β, ντ, χ” έως  3-3,6 ετών, τα “φ, ζ, τα “δ, θ” έως 4-4,6 ετών και τα”σ,ρ”  έως  5-5,6 ετών. 

Συνηθισμένα λάθη όπως το μπέρδεμα του “θ” με το “φ”.

Αρκετά συχνά παρουσιάζεται η αντικατάσταση του “θ” με το “φ”, (πχ “θέλω” →  “φέλω”, του “β” με το “δ” (πχ “βόρο” → “δώρο”) ή του “ρ” με το “λ” (π.χ. λόδα → ρόδα). Πολλά αρθρωτικά λάθη είναι χαριτωμένα στα παιδιά ωστόσο εαν δεν διορθωθούν από μόνα τους στις ηλικίες που προείπαμε πρέπει να απευθυνθούμε στον λογοθεραπευτή.  

Δυσαρθρία

Τι είναι και πώς επηρεάζει την ομιλία.

Η δυσαρθρία είναι μία διαταραχή στην κινητική λειτουργία των αρθρωτών που οφείλεται σε βλάβη στο περιφερικό ή στο κεντρικό νευρικό σύστημα. Επηρεάζει τον μυϊκό τόνο των στοματοπροσωπικών μυών, την ποιότητα της αναπνοής, την καθαρότητα της άρθρωσης, τον τόνο της φωνής ή την ροή της ομιλίας.

Είδη δυσαρθρίας (π.χ. υπερκινητική, χαλαρή).

Η υπερκινητική δυσαρθρία χαρακτηρίζεται από τραχιά φωνή, ρινικότητα, αργό ρυθμό ομιλίας, κοπιώδη αναπνοή και δυσκολία στην εισπνοή/εκπνοή. Από την άλλη η χαλαρή/υποτονική δυσαρθρία εμφανίζεται με συντομες προτάσεις, δυσκολία στη φώνηση (“ένταση και καθαρότητα φωνής, στην προσωδία ( “χρώμα” φωνής”) και στην αντήχηση (η εμμονή του ήχου μετά την παραγωγή του). 

Ψευδισμός:

Τι είναι το ψευδισμός και γιατί εμφανίζεται.

Με τον όρο “ψευδισμό” αναφερόμαστε στην διαταραχή άρθρωσης των συρριστικών φωνημάτων δηλαδή των “σ”, “ζ”, “ξ”, “ψ”, “τσ”, “τζ”. Οι λόγοι της συγκεκριμένης δυσκολίας είναι οι εξης: 

  • κενά ανάμεσα στα δόντια (χασμοδοντία)
  • κακή σύγκλειση άνω και κάτω δοντιών 
  • παρατεταμένος θηλασμός δακτύλου ή πιπίλας
  •  πρόταξη δοντιών

 

Είδη ψευδισμού (π.χ. στο “σ” ή το “ς”).

Το συνηθέστερο είδος είναι ο διαδοντικός σιγματισμός, κατά τον οποίο το “σ” παράγεται ως “θ”, και ακολουθεί ο  πλάγιος σιγματισμός, όπου το άτομο προφέρει το “σ” για “χ”. Για παράδειγμα “Θήμερα θα πάω θινεμά” ‘η “Χήμερα θα πάω χινεμά”.  

Πώς αντιμετωπίζεται.

Η αποκατάσταση της συγκεκριμένης διαταραχής εξαρτάται από τα αίτια της αλλοίωσης του φωνήματος. Συχνά μπορεί να χρειαστεί  θεραπεία από ειδικό ορθοδοντικό όταν οφείλεται σε γναθο-οδοντική δυσκολία  ή λογοθεραπεία για ενδυνάμωση των στοματοπροσωπικών μυών και για σωστή τοποθέτηση των αρθρωτών.

Ο πλάγιος σιγματισμός αποκαθίσταται συνήθως σε μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Σημαντικός παράγοντας είναι η ηλικία του παιδιού κατά την οποία ξεκινάει παρέμβαση καθότι όσο πιο μεγάλο είναι τόσο πιο εδραιωμένη είναι η δυσκολία.

 

Πότε Πρέπει να Ανησυχήσουμε

Μητέρα που επικοινωνεί με το μωρό της, εκφράζοντας ανησυχία για την ομιλία του παιδιού.
Η ανησυχία για την ομιλία ενός παιδιού είναι φυσιολογική. Κάθε παιδί αναπτύσσεται με το δικό του ρυθμό.

Ενδείξεις καθυστέρησης στην ομιλία.

Με βάση την χρονολογική ηλικία του παιδιού αξιολογείται κάθε φορά το επίπεδο της ομιλίας ή της καθυστέρησης της. Δηλαδή ένα παιδί 12 μηνών που δεν έχει πει ακόμη τις πρώτες του λέξεις όπως αναμένεται στον μέσο όρο των παιδιών ίδιας ηλικίας δεν σημαίνει  ότι παρουσιάζει καθυστέρηση ομιλίας.

Πολλά παιδιά λένε πρώτες λέξεις 15 ή 16 μηνών. Οπως επίσης, τα περισσότερα παιδιά  κάνουν προτάσεις σε ηλικία 2 ετών, ενώ άλλα κάνουν προτάσεις 3 ετών, οπότε η καθυστέρηση που παρατηρήθηκε στα 2 αναπληρώθηκε εκ των υστέρων.

Ωστόσο, όταν ένα παιδί 3 ετών δεν έχει πεί καμία λέξη τότε μπορούμε να ισχυριστούμε ότι έχει καθυστέρηση ομιλίας γιατί έχει περάσει δύο αναπτυξιακά ορόσημα της ομιλίας χωρίς θετικό αποτέλεσμα.

Σε κάθε περίπτωση η καθυστέρηση ομιλίας πρέπει να συνεκτιμάται με τους υπόλοιπους αναπτυξιακούς τομείς, την επικοινωνία και αντίληψη του παιδιού.  

Πότε πρέπει να επισκεφθούμε λογοθεραπευτή

Πρέπει να επισκεφτούμε λογοθεραπευτή όταν το παιδί αντιμετωπίζει σημαντικές δυσκολίες στην άρθρωση, στην φωνολογία, στην πραγματολογία, στην σύνταξη, στην φώνηση, στην επικοινωνία και στην κοινωνικοποίηση. 

Το συνηθέστερο είναι να πάμε στον λογοθεραπευτή μετά από την επίσκεψη στον Παιδοψυχιάτρο, τον Αναπτυξιολόγο ή τον Παιδονευρολόγο.  Μπορούμε επίσης να τον επισκεφτούμε με δική μας πρωτοβουλία ή μετά από παρότρυνση του νηπιαγωγού/δασκάλου ή του παιδιάτρου.

 

Ξαφνική δυσκολία στην ομιλία και τι μπορεί να σημαίνει.

Στα παιδιά μία ξαφνική δυσκολία στην ομιλία μπορεί να οφείλεται σε αναπτυξιακούς, σε νευρολογικούς ή συναισθηματικούς παράγοντες. Για παράδειγμα κάποια παιδιά ξεκίνησαν να μιλάνε και έχασαν ξαφνικά αυτή τη δεξιότητα.

Αυτό μπορεί να είναι μία ένδειξη ότι το παιδί βρίσκεται στο αυτιστικό φάσμα. Επίσης κάποια παιδιά μπορεί να παρουσιάσουν ξαφνικά τραυλισμό, δηλαδή διακοπτόμενη ομιλία με μπλοκαρίσματα και επαναλήψεις συλλαβών. Αυτό μπορεί να οφείλεται σε κληρονομικότητα ή σε ψυχολογικούς παράγοντες.

Τέλος κάποια παιδιά παρουσιάζουν δυσκολίες στην ομιλία μετά από βλάβες στο κεντρικό νευρικό σύστημα (επιληπτικά επεισόδια,  ιογενείς λοιμώξεις, εγκεφαλικά επεισόδια, κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις).   

 

Λογοθεραπεία και Ασκήσεις

Μικρό κορίτσι σε συνεδρία λογοθεραπείας, εκτελώντας ασκήσεις για την ανάπτυξη της ομιλίας.
Η λογοθεραπεία παρέχει στοχευμένες ασκήσεις για την ενίσχυση της ομιλίας και της επικοινωνίας στα παιδιά.

Πότε χρειάζεται ένα παιδί λογοθεραπεία

Ένα παιδί χρειάζεται λογοθεραπεία όταν αντιμετωπίζει δυσκολίες στην επικοινωνία, στην ομιλία, στην άρθρωση, στην κατανόηση ή στην έκφραση της γλώσσας.

Πιο συγκεκριμένα αν παρατηρήσετε να μην μιλάει καθαρά, να δυσκολευεται να μεταφέρει πληροφορίες, να απομονώνεται, να μην παιζει λειτουργικά με τα παιχνίδια του ή να χάνεται μέσα στη σκέψη του και να μην μπορεί να διατηρήσει σωστά ένα διάλογο τότε καλό είναι να επίσκεφτειτε τον λογοθεραπευτή.

 

Ασκήσεις για διάφορες ηλικίες

Για παιδιά 2 ετών

  • Παίξτε με το παιδί ονοματίζοντας με λίγες και απλές λέξεις αυτό που κάνετε μαζί ( Πχ “πετάει ψηλά το αεροπλάνο”, “κοιμάται το μωράκι”, πάει βόλτα το σκυλάκι” κλ
  • Παίξτε παιχνίδια μίμησης ήχων ζώων (π.χ., “γαβ-γαβ”, “μιαου-μιαου”).
  • Ενθαρρύνετε την ονομασία απλών αντικειμένων (π.χ., μπάλα, γάτα).
  • Ζητήστε από το παιδί να σας δείξει εικόνες από παραμύθια
  •  ξεκινήστε τραγουδάκι και περιμένετε να το συνεχίσει το παιδί 

Ασκήσεις για καθαρή άρθρωση.

  • Χρησιμοποιήστε έναν καθρέφτη για να βλέπει το παιδί πώς κινείται το στόμα του
  • Χρησιμοποιήστε καλαμάκι για το φυσίμα ή φούσκες για ενδυνάμωση μυών.

 

Ειδικές Ασκήσεις για Φωνήματα

Για το “ρ”: λέξεις και ασκήσεις

  • Για το “ρ”: Δημιουργήστε παιχνίδια με επαναλήψεις λέξεων όπως “ράβω”, “ρέμα”, “ρουμπίνι”. Ενδυναμώστε τους στοματοπροσωπικούς μυες με κινήσεις ανύψωσης της γλώσσας.

Για το “λ”: λέξεις με πολλά “λ”

  • Για το “λ”: Δουλέψτε με το παιδί μπροστά σε καθρέφτη, παίζοντας και κάνοντας αστείες γκριμάτσες σηκώνοντας ψηλά την γλώσσα. Χρησιμοποιήστε λέξεις όπως “λαλά”, “λάμπα”, “λουλούδι”. Δημιουργήστε παιχνίδια επανάληψης.

Για το “θ”: διάκριση από το “φ”.

  • Για το “θ”: Κάντε σύγκριση με το “φ” μέσω λέξεων, όπως “θέλω” και “φέλω”, για να αναγνωρίσει το παιδί την σωστή λέξη. Ζητήστε από το παιδί να ακουμπήσει ελαφρώς τη γλώσσα στα δόντια και να επαναλάβει λέξεις όπως “θέλω”, “θεία”, “θάμνος”.

Συμβουλές για Γονείς

Γονείς που αλληλεπιδρούν χαρούμενα με το παιδί τους, αποτυπώνοντας συμβουλές για την ομιλία του παιδιού.
Η θετική αλληλεπίδραση είναι βασική στις συμβουλές για γονείς σχετικά με την ομιλία του παιδιού.

Πώς να βοηθήσετε το παιδί σας να μιλήσει πιο καθαρά 

 

Για να μιλήσει καθαρά και με με περισσότερη ευφράδεια λόγου το παιδί σας πρέπει πρώτα απ όλα να συζητάτε μαζί του για την δική σας καθημερινότητα σας και ύστερα να ενδιαφέρεστε να σας πεί για τη δική του.

 

Καλό είναι να του μεταφέρετε τα νέα της ημέρα σας, να μιλάτε για τα συναισθήματα σας, να του απαντάτε στις ερωτήσεις του, να παίζετε παιχνίδια μαζί κάνοντας διάλογο. Μέσα από το παιχνίδι παρέχουμε στο παιδί ευχάριστες εμπειρίες και τη δυνατότητα να αναπτύξει περαιτέρω την ομιλία του.

 

Την ώρα του παιχνιδιού μοιραζόμαστε με χαρά, γνώσεις, ευχάριστα συναισθήματα, ενισχύοντας το κίνητρο του παιδιού να διορθώσει την ομιλία του. Σε αυτή την συνθήκη είναι πιο δεκτικό στις παρατηρήσεις, στις επαναλήψεις και στην μίμηση του ενήλικα. 

 

Τέλος, χρειάζεται:

  • Να μιλάτε αργά και καθαρά, δίνοντας χρόνο στο παιδί να απαντήσει.
  • Να παίξετε παιχνίδια όπως παντομίμα ή ανάγνωση βιβλίων με εικόνες.
  • Ενισχύστε την ομιλία μέσω τραγουδιών και με απλά ποιηματάκια.
  • Μην διορθώνετε συνεχώς το παιδί, αλλά δείξτε το σωστό παράδειγμα επαναλαμβάνοντας τη λέξη σωστά.
  • Δημιουργήστε θετική ατμόσφαιρα με επαίνους για κάθε προσπάθεια.
  • Ελαχιστοποιήστε την έκθεση στις οθόνες

 

Συμπέρασμα

Κάθε παιδί ακολουθεί τον δικό του μοναδικό ρυθμό ανάπτυξης, τον οποίο οφείλουμε να  σεβόμαστε όταν δεν αποκλίνει σημαντικά από τα φυσιολογικά αναμενόμενα στάδια. 

Η έγκαιρη παρέμβαση βασίζεται πρωτίστως στην έγκαιρη αξιολόγηση. Οσο πιο νωρίς εντοπιστούν οι αναπτυξιακές δυσκολίες του παιδιού τόσο καλύτερη έκβαση θα έχει η θεραπευτική του πορεία. Παιδιά που παρακολουθούν πρόγραμμα πρώιμης παρέμβασης, δηλαδή πριν τα 3 έτη ζωής έχουν καλύτερο ρυθμό εκμάθησης και καλύτερες γνωστικές, επικοινωνιακές και προσαρμοστικές δεξιότητες με την ένταξη στο σχολείο. 

Οι γονείς, που γνωρίζουν το παιδί τους καλύτερα από τον καθένα, έχουν τον πιο σημαντικό ρόλο. Καλό είναι να δημιουργούν ένα ασφαλές περιβάλλον με σταθερό πρόγραμμα, κανόνες και όρια. Χρειάζεται να το εκθέτουν σε νέα περιβάλλοντα, να δημιουργούν ευκαιρίες κοινωνικοποίησης και να παίζουν συχνά μαζί.

Να επιβραβεύουν τις προσπάθειες και να μην στέκονται στα ελλειμματα αλλά στα δυνατα σημεία και τα ταλέντα του. Το κλειδί για  όλα είναι  η αποδοχή και η αγάπη, που αποτελούν τη βάση για μια ισορροπημένη ανάπτυξη.